Kanon rozwarstwiony („Re//Mix” pod redakcją Tomasza Platy i Doroty Sajewskiej)

Agnieszka Kozłowska-Piasta

("Projektor" - 5/2014)

Remiksować można dla zysku. Nowe wersje starych hitów trafiają potem na wszystkie możliwe listy przebojów, nabijając portfele ich pomysłodawcom, autorom przeróbek, producentom czy wreszcie artystom firmującym te dzieła swoim nazwiskiem. Remiksować można z zachwytu dla oryginału, z podziwu dla artysty. 

Takie remiksy najczęściej pachną naśladownictwem czy rażą amatorszczyzną. Można wreszcie przerabiać, aby zrobić coś z oryginałem: artystycznie podyskutować z autorem, zrozumieć jego intencje, zamiary, odkryć tajemnice i umiejscowić dzieło w nowej czasoprzestrzeni. Ten trzeci wariant wydaje się najbardziej interesujący i najbardziej twórczy. I takie właśnie prace opisuje „Re//Mix” – książka dokumentująca czteroletni projekt realizowany w Komunie//Warszawa. 

W siedzibie przy ul. Lubelskiej na warszawskiej Pradze, od lat rozwija się polska scena alternatywna. Działania na styku wydarzeń performatywnych, współczesnego tańca i muzyki są doceniane przez najważniejszy teoretyków i krytyków teatralnych. Nie bez znaczenia jest, że Komuna//Warszawa to pogrobowiec i spadkobierca Komuny Otwock – anarchistycznej wspólnoty artystów i działaczy społecznych istniejącej przez ponad 20 lat w podwarszawskiej miejscowości. Po przeprowadzce do Warszawy grupa przesunęła ciężar działań z idei na dialog artystyczny, szansę swobodnej wypowiedzi performatywnej czy próbę zrewidowania dotychczasowej historii sztuk szeroko, antropologicznie rzecz ujmując, widowiskowych. 

Właśnie z tej idei zrodził się Re//Mix – kilkadziesiąt form przedstawieniowych przygotowanych przez ludzi teatru, tancerzy, muzyków, pisarzy czy grupy teatralne. Kuratorem projektu był teatrolog Tomasz Plata z Instytutu Teatralnego im. Raszewskiego. Wszystkie „produkcje” łączył jeden wspólny cel: stworzenie artystycznej, autorskiej odpowiedzi na najbardziej znane, rozpoznawane performance (lub performanse – w zależności od zapisu), przedstawienia, choreografie. Założeniem projektu było stworzenie kanonu sztuk performatywnych, nie pod kątem ich wagi i ciężaru gatunkowego opisanego przez teoretyków. Nie chodziło o „The best of… „ – przeczytaj, obejrzyj a poznasz historię sztuk wizualnych, z pogranicza teatru, sztuk plastycznych tańca i muzyki. Ten kanon łączy pozytywne emocje i doświadczenia artystów. Remiksowali to, co było dla nich ważne, wartościowe, cenne. 

Książka dokumentuje tylko niektóre z nich. I tak Paweł Demirski i Monika Strzępka zremiksowali twórczość noblisty Dario Fo, Komuna//Warszawa legendarne dzieło amerykańskiego The Living Theatre „Paradise Now?”, a Weronika Szczawińska twórczość pomijanej reżyserki z lat 50. Lidii Zamkow. Tancerka Weronika Pelczyńska przetworzyła dzieło Yvonne Rainer „The Mind is the Muscle” i „Trio A”, a Akademia Ruchu wystąpienia Johna Cage’a. Rozpoczynający cykl Wojtek Ziemilski rozprawił się z „Akropolis” Teatru Laboratorium, ale nie wersją oryginalną, ale jej twórczym przekształceniem pokazywanym Warszawie w 2004 r. przez The Wooster Group. Z kolei Marta Ziółek stworzyła autorską odpowiedź na performance z nowojorskiego loftu, których autorką i wykonawczynią była Carolee Schneemann. 

Gdyby „Re//Mix” był jedynie próbą pisemnego zapisu tego, co mogła obejrzeć niewielka grupa osób, byłby dziełem ubogim, niezrozumiałym i spełniającym jedynie funkcje dokumentacyjne. Książka trafiłaby pewnie na półki archiwów instytucji kulturalnych. Publikacja spełnia dużo ważniejsze cele. Poza opisaną już przeze mnie dokumentacją tworzenia autorskiego, czy może lepiej powiedzieć twórczego kanonu wartościowych dzieł sztuk performatywnych, „Re//Mix” jest ważnym głosem w dyskusji o możliwość archiwizacji tworzonych sztuk. Dzięki teoretycznym tekstom, przetłumaczonym specjalnie dla publikacji poznajemy meandry teorii sztuk performatywnych, przyglądamy się jej twórcom i sposobom, w jaki zmagali się z procesem zachowania performansu, uchwycenia go w czasie rzeczywistym, zarchiwizowania, zapisania. 

Performans jest bowiem dziełem, które trwa w danym momencie. Czy można go przekazać innym, którzy w wydarzeniu nie uczestniczą? Dokumentując filmowo czy fotograficznie? Czy to nadal będzie dzieło sztuki wizualnej, czy jedynie przyblakła, czy nawet przetworzona kopia? A jak analizować działania artystyczne, których końcowym efektem są np. fotografie? Ives Klein przecież nie wyskoczył przez okno. Choć w świadomości zbiorowej istnieje zdjęcie dokumentujące jego projekt, jest ono jedynie zręczną manipulacją: zlepkiem dwóch ujęć: wyskakującego artysty i pejzażu ulicy.

Sens i oddziaływanie sztuk performatywnych zmieniają także działania marketingowe i utowarowienie sztuki, a także samych artystów. Jedna z autorek tekstów, Amelia Jones, dopatrzyła się tego w twórczości damy światowego performansu Jugosłowianki Mariny Abramović. Jones analizuje w nieskończoność powtarzane najbardziej rozpoznawane dzieła artystki, a także firmowanie przez nią swoim nazwiskiem remiksów dzieł innych twórców. Dużo kłopotów teoretykom sprawiają także wystawy archiwizujące te niematerialne formy artystyczne, jak również artyści, którzy z założenia zabraniają jakiekolwiek dokumentacji swoich dzieł. Jeden z nich Tino Sehgal, uczynił z sytuacji konstruowanych, które wydarzają się w galerii sztuki między odbiorcą a wybranym przez niego interpretatorem, swój znak rozpoznawczy. 

Ta teoretyczna podbudowa wymusiła ciekawy sposób dokumentacji performansów z warszawskiej Pragi. Obok autoprezentacji przygotowanej przez artystę, zamieszczono popularne kiedyś w miesięczniku „Dialog” próby zapisu partytury wydarzenia stworzone przez widzów – teoretyków, krytyków teatru. Całość uzupełniają konteksty i interpretacje przybliżające dzieło źródłowe, bazę, na jakiej opierał się współczesny artysta.

Autorzy pokazują warstwy, niuanse, konteksty, jakie pozwalają ocenić i zrozumieć tak ulotne zjawisko, jakim jest performans, na dodatek także taki „cytujący” dzieła poprzedników. „Re//Mix” obnaża bezmiar problemów teoretycznych i praktycznych, jakie napotyka się przy analizie działań performatywnych, które z założenia przecież nastawione są na subiektywny indywidualny odbiór. Wydaje się, że próba stworzenia skutecznych metod opisu i analizy tych wydarzeń artystycznych jest skazana na porażkę. Ale czy na pewno musimy je obiektywnie opisywać? Czy to dążenie nie jest tylko efektem dominujących tendencji i możliwości współczesnej kultury? Przecież dokumentujemy, zapisujemy, archiwizujemy już prawie wszystko. Jedno jest pewne. „Re//Mix” to mocny głos w dyskusji na temat współczesnych sztuk performatywnych, który pokazuje, że Komuna//Warszawa nieprzypadkowo trafiła do czołówki polskiej kultury alternatywnej.

„Re//Mix” pod redakcją Tomasza Platy i Doroty Sajewskiej, s. 384, Instytut Teatralni im. Raszewskiego, Komuna//Warszawa i Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2014.